ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
Για το βιβλίο «Ιστορία της Βιολογίας» του Michel Morange (μτφρ. Λαοκρατία Λάκκα, εκδ. Utopia).
Του Γιώργου Λαμπράκου *
Η βιολογία είναι επιστήμη με επίσημη ιστορία περίπου δύο αιώνων: ο όρος εμφανίστηκε μόλις στις αρχές του 19ου αιώνα. Ωστόσο, όπως μας δείχνει ο καθηγητής βιολογίας Μισέλ Μοράνζ στην Ιστορία της βιολογίας (μτφρ. Λαοκρατία Λάκκα, εκδ. Utopia), η πραγματική ιστορία της είναι πολύ παλαιότερη και δη συνυφασμένη με την ιστορία της ιατρικής. Ο συγγραφέας προβαίνει σε μια χρονολογική ταξινόμηση των δεδομένων θέτοντας ως φιλοδοξία του «να κατανοήσουμε καλύτερα τη βιολογία τού σήμερα μέσα από την ιστορία της». Αυτό σημαίνει πως, παρότι η επιστημονική πρόοδος είναι οφθαλμοφανής, κάποια «σφάλματα» μπορούν ενίοτε να αποτελούν ένα αθέατο τμήμα της «αλήθειας» των βιολογικών γνώσεων, όπως και κάθε επιστημονικής γνώσης όταν αυτή θεωρείται μέσα από ένα ιστορικό πρίσμα. Όπως τα βιβλία, έτσι και οι ιδέες έχουν τη δική τους μοίρα.
Στην τελεολογική θεώρηση του Αριστοτέλη θα πατήσει ο Γαληνός, ο γνωστότερος ιατρός και πειραματιστής της ρωμαϊκής εποχής, ο οποίος απέδειξε πως ο εγκέφαλος είναι η έδρα της σκέψης, πραγματοποιώντας πειράματα τα οποία ωστόσο εκείνη την εποχή εκλαμβάνονταν ως εναντίωση στη φύση.
Οι χρονολογικοί σταθμοί στην ιστορία της εξέλιξης της βιολογίας
Ο Μοράνζ ξεκινά, όπως θα ανέμενε κανείς, από την αρχαία Ελλάδα και τα πρόσωπα που συνδέθηκαν αναπόσπαστα με την ιατρική και μια πρωτο-βιολογία: τον Ιπποκράτη, τον Αριστοτέλη (τον οποίο θεωρεί πατέρα της βιολογίας), τον Αναξίμανδρο με τις εξελικτικές εικασίες του, και τον Αλκμαίωνα, που πραγματοποίησε τις πρώτες ζωοτομίες και νεκροτομές. Στην τελεολογική θεώρηση του Αριστοτέλη θα πατήσει ο Γαληνός, ο γνωστότερος ιατρός και πειραματιστής της ρωμαϊκής εποχής, ο οποίος απέδειξε πως ο εγκέφαλος είναι η έδρα της σκέψης, πραγματοποιώντας πειράματα τα οποία ωστόσο εκείνη την εποχή εκλαμβάνονταν ως εναντίωση στη φύση, καθώς και στον ορθό λόγο ως το μοναδικό έγκυρο μέσο για τη θεμελίωση της γνώσης. Αυτή η μακραίωνη επιφύλαξη απέναντι στην πειραματική γνώση εξηγεί, μεταξύ άλλων παραγόντων, τη σχετική αργοπορία στην πρόοδο της βιολογίας και της ιατρικής.
Στον Μεσαίωνα τα σκήπτρα θα αναλάβει τόσο ο αραβο-ισλαμικός κόσμος (όπου κατασκευάζονται τα πρώτα νοσοκομεία), όσο και ο δυτικός κόσμος (όπου ιδρύονται τα πρώτα πανεπιστήμια). Είναι η εποχή, γράφει ο Μοράνζ, στην οποία η θεμελιώδης έννοια της κληρονομικότητας περνά για πρώτη φορά από τη μεταβίβαση των αγαθών μεταξύ των γενεών στη μεταβίβαση των νοσημάτων. Στη δε Αναγέννηση διαπιστώνεται, όπως σε όλους τους τομείς, μια αναγέννηση και των βιολογικών γνώσεων, με τον Βεσάλιο και την πρώτη πλήρη ανατομία του, που εκδίδεται το 1543 – μία από τις πιο σημαδιακές χρονιές στην ιστορία όλων των επιστημών, καθώς τότε δημοσιεύεται και το κοπερνίκειο έργο για το ηλιοκεντρικό σύστημα. Είναι μια εποχή όπου γίνονται πολλές ακόμα ανακαλύψεις (ο Ρενάλντο Κολόμπο «ανακαλύπτει» την κλειτορίδα), καταγράφονται πολλά καινούργια ζώα (πλάι στα μυθικά, που εξακολουθούν να εμφανίζονται στα σχετικά βιβλία), και δημιουργούνται αμφιλεγόμενες μορφές έρευνας, όπως λόγου χάριν η αλχημεία του Παράκελσου, ο οποίος θεωρείται πάντως ιδρυτής της τοξικολογίας και της φαρμακευτικής χημείας ως δημιουργός του λαύδανου, ενώ είναι ο πρώτος που απέδειξε την τεράστια σημασία του περιβάλλοντας (δηλαδή ενός εξωγενούς παράγοντα) στην εμφάνιση ασθενειών, δίνοντας το έναυσμα για την ανάπτυξη της υγιεινής σε εποχές όπου οι άνθρωποι πέθαιναν κατά εκατομμύρια από πανδημίες.
Tον 17ο αιώνα αρχίζει να ανατρέπεται η θεωρία του «προσχηματισμού» κατά την εμβρυική ανάπτυξη και να αντικαθίσταται από τη θεωρία της «επιγένεσης».
Στον επόμενο αιώνα ο Μοράνζ διαπιστώνει, αφενός την εντεινόμενη επιρροή των μηχανιστικών μοντέλων, αφετέρου την πρόοδο στην περιγραφική ανατομία που μετατρέπεται «σε μια αθροιστική επιστήμη, όπου συσσωρεύονται αξιόπιστες παρατηρήσεις». Σε αυτό έχει συμβάλει η τεχνολογική πρόοδος με την εφεύρεση των μικροσκοπίων. Ο συγγραφέας αναφέρει πολλά επιφανή ονόματα, αλλά εδώ ας περιοριστούμε στη σημαντική ιδέα πως τον 17ο αιώνα αρχίζει να ανατρέπεται η θεωρία του «προσχηματισμού» κατά την εμβρυική ανάπτυξη και να αντικαθίσταται από τη θεωρία της «επιγένεσης». Τον 18ο αιώνα ο Διαφωτισμός θα ρίξει τα φώτα του και στις βιολογικές γνώσεις, με τον Λινναίο και την πρώτη μεγάλη ταξινόμηση των έμβιων πλασμάτων (ο Μοράνζ τον θεωρεί ιδρυτή της οικολογίας), τον Μπιφόν και τις ανθρωπολογικές/φυλετικές παρατηρήσεις του (όποτε συμπεριλαμβάνεται ο άνθρωπος στην εξήγηση του έμβιου κόσμου τα πράγματα περιπλέκονται με διάφορους ενδιαφέροντες τρόπους), τον Λα Μετρί και την τόσο επιδραστική επέκταση της καρτεσιανής ιδέας περί του ζώου-μηχανής στον άνθρωπο (μια κορυφαία ιατροφιλοσοφική χειρονομία που διέλυσε μεταφυσικούς και θεολογικούς μύθους αιώνων), αλλά και τους μεγάλους χημικούς Πρίστλεϊ και Λαβουαζιέ – ο Μοράνζ αναφέρει πως ο δεύτερος, πατέρας της χημείας, καρατομήθηκε το 1794 έπειτα από καταγγελία του Μαρά με το σκεπτικό ότι «η Δημοκρατία δεν έχει ανάγκη από σοφούς»…
 |
| O Michel Morange |
Κυρίαρχη μορφή είναι ασφαλώς ο Δαρβίνος, με τον οποίο θεμελιώνεται η εξελικτική βιολογία ως κατοχύρωση του μεταμορφισμού των ειδών με κύριο μοχλό τη φυσική επιλογή, όχι την κληρονομικότητα των επίκτητων χαρακτηριστικών (λαμαρκισμός) ή το όποιο νοήμον θεϊκό σχέδιο.
Τον 19ο και τον 20ό αιώνα σημειώνεται εκρηκτική πρόοδος στις βιολογικές γνώσεις, εξού ο Μοράνζ αφιερώνει σε αυτούς πάνω από τα δύο τρίτα του βιβλίου του. Οι επιστημονικές εξελίξεις, που μέχρι τότε πραγματοποιούνταν στη βορειοδυτική Ευρώπη (κυρίως Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία και Κάτω Χώρες), συμβαίνουν πλέον και στις Ηνωμένες Πολιτείες και στη Ρωσία. Ο συγγραφέας αναφέρει δεκάδες πρωταγωνιστές που, είτε μέσα από τις συνεργασίες είτε μέσα από τους ανταγωνισμούς τους, προέβησαν σε θαυμαστές ανακαλύψεις και εφευρέσεις. Κυρίαρχη μορφή είναι ασφαλώς ο Δαρβίνος, με τον οποίο θεμελιώνεται η εξελικτική βιολογία ως κατοχύρωση του μεταμορφισμού των ειδών με κύριο μοχλό τη φυσική επιλογή, όχι την κληρονομικότητα των επίκτητων χαρακτηριστικών (λαμαρκισμός) ή το όποιο νοήμον θεϊκό σχέδιο. Συγχρόνως, αλματώδη πρόοδο σημειώνουν πεδία νέα, ή ανανεωμένα, όπως η κυτταρική βιολογία, η εμβρυολογία, η φυσιολογία, η μικροβιολογία, η οικολογία, η παλαιοντολογία και αργότερα η μοριακή βιολογία, η γενετική, η ηθολογία και οι νευροεπιστήμες.
Τεχνολογία: Η κατοχύρωση της επιστήμης
Όλες αυτές οι εξελίξεις θα ήταν αδύνατες (και κυρίως μη αποδείξιμες) χωρίς την παράλληλη πρόοδο στην τεχνολογία, η οποία με τα νέα εργαλεία της πρόσφερε στις θεωρίες την πειραματική τεκμηρίωση που χρειάζονταν. Λέξεις-έννοιες που χρησιμοποιούμε κατά κόρον σήμερα (μικρόβια, ιοί, βακτήρια, κύτταρα, ένζυμα, αντισώματα, χρωμοσώματα, γονίδια, πρωτεΐνες, DNA, βιταμίνες, βλαστοκύτταρα, κ.ά.) αναδύθηκαν αυτή την εποχή και συνεχίζουν να καθορίζουν τις σύγχρονες έρευνες. Συνάμα, η βιολογία άρχισε να συνεργάζεται ολοένα περισσότερο με τη φυσική και τα μαθηματικά, σε απόπειρες για ολοένα πιο ολιστικές προσεγγίσεις, όχι μόνο στον έμβιο κόσμο, αλλά στη Φύση συνολικότερα. Με τη γνώση των περισσότερων μικροβίων και ιών η βιολογική/ιατρική επιστήμη παγκοσμιοποιείται, αφού κανείς σε παγκόσμιο επίπεδο δεν είναι ασφαλής απέναντι στις επιδημίες – η ορθή απάντηση/αντίδραση είναι η υγιεινή, αλλά και τα φάρμακα: μόνο η πενικιλίνη, αναφέρει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας, έχει σώσει πάνω από 200 εκατομμύρια ζωές.
Επιστήμη, μια ιστορία παραδοχών: τι κρατάμε, τι πετάμε
Η «Ιστορία της βιολογίας» του Μοράνζ είναι ένας χορταστικός τόμος γεμάτος νέες ανακαλύψεις, επιβεβαιώσεις μα και διαψεύσεις, απαραίτητος στη σύγχρονη εποχή όπου οι εξελίξεις στον συγκεκριμένο τομέα συνεχίζονται σε καθημερινή βάση επηρεάζοντας ριζικά τη ζωή μας.
Στην Ιστορία της βιολογίας του Μοράνζ ο χωρισμός κάθε κεφαλαίου στα μέρη «Επιστημονικές παραδοχές», «Μια εξ αποστάσεως θεώρηση των παραδοχών» και «Πόσο επίκαιρες παραμένουν οι παραδοχές;» βοηθά τον αναγνώστη να συνδυάσει την ιστορία της βιολογίας με το τι ισχύει σήμερα σε αυτή την επιστήμη και τι έχει παραμεριστεί ή και απορριφτεί οριστικά. Όλοι οι επιστήμονες-πρωταγωνιστές των βιολογικών γνώσεων εμφανίζονται σε εικόνες με σύντομα βιογραφικά ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να δει εν τάχει τι έχει προσφέρει ο καθένας: έτσι η ανάγνωση διευκολύνεται και ο τόμος λαμβάνει τη χρήσιμη μορφή μιας εγκυκλοπαίδειας της βιολογίας (ωστόσο η ανάγνωση δυσχεραίνεται από τα συχνά κόμματα μετά το υποκείμενο και πριν από το ρήμα). Συνάμα, ο συγγραφέας δεν παραλείπει να αναφέρει διεθνικούς ανταγωνισμούς, ιδεολογικές διαμάχες, πολιτικές έριδες και προσωπικές κόντρες όταν θεωρεί πως επηρέασαν με έναν εξωεπιστημονικό τρόπο κάποια εξέλιξη ή είχαν ευρύτερες κοινωνικές επιπτώσεις (παράδειγμα η περίπλοκη σχέση της ευγονικής με τον ρατσισμό και τον ναζισμό, αλλά και η υποστήριξή της από κομμουνιστές όπως ο Χαλντέιν).
Η Ιστορία της βιολογίας του Μοράνζ είναι ένας χορταστικός τόμος γεμάτος νέες ανακαλύψεις, επιβεβαιώσεις μα και διαψεύσεις, απαραίτητος στη σύγχρονη εποχή όπου οι εξελίξεις στον συγκεκριμένο τομέα συνεχίζονται σε καθημερινή βάση επηρεάζοντας ριζικά τη ζωή μας, με τη σαφή πρόθεση και δυναμική να την επηρεάσουν ριζικότερα στο μέλλον.
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι μεταφραστής και συγγραφέας.
Απόσπασμα από το βιβλίο
«Έχουμε περιγράψει τα πολυάριθμα αποτελέσματα που έχουν συσσωρευτεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, τα οποία έθεταν σε αμφισβήτηση τη «μοναδικότητα» της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως: τη μικρή γενετική απόσταση απέναντι στα πιο συγγενικά μας εξαδέλφια, τους χιμπαντζήδες, και την ανακάλυψη σε πολλά από τα ζωικά είδη συμπεριφορών που μέχρι πρότινος είχαν θεωρηθεί ως καθαρά «τυπικές» ανθρώπινες συμπεριφορές.
Παράλληλα, και κατά τρόπο εντελώς ανεξάρτητο, η μελέτη των διαταράξεων που έχουν προκαλέσει οι ανθρώπινες δραστηριότητες στο πλανητικό σύστημα οδήγησε πολλούς επιστήμονες στο να προσθέσουν στον κατάλογο των γεωλογικών εποχών μία νέα εποχή, την Ανθρωπόκαινο. Η εποχή αυτή χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι οι τροποποιήσεις της βιόσφαιρας είναι το αποτέλεσμα κυρίως της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η εποχή αυτή είναι το αποτέλεσμα αυτού του φτωχού ανθρώπινου όντος, του αμφιταλαντευόμενου ανάμεσα στην ασημαντότητα και την υπευθυνότητα, εάν όχι και την ενοχή, απέναντι σε συμβάντα μείζονος σημασίας»!
~~~~~~~~~~~~
Περιεχόμενα
1. Η ελληνική και η ρωμαϊκή Αρχαιότητα-Επιστημονικές παραδοχές
Αυθόρμητη ανάδυση της βιολογίας
Γενικός πίνακας των βιολογικών επιστημών των Ελλήνων και των Ρωμαίων
Η ιπποκρατική Ιατρική
Αριστοτέλης
Η φυσιολογία του Γαληνού
Η Φυσική Ιστορία του Πλίνιου του Πρεσβύτερου
Οι ατομικοί φιλόσοφοι
-Μία εξ αποστάσεως θεώρηση των παραδοχών
Ο ρόλος της πειραματικής διερεύνησης στην ελληνική επιστήμη και ειδικότερα στην επιστήμη της βιολογίας
Ο Αναξίμανδρος και οι ατομικοί φιλόσοφοι: μία εντελώς μάταιη έρευνα για τους προδρόμους της επιστήμης
-Πόσο επίκαιρες παραμένουν οι παραδοχές;
Εξηγήσεις μηχανιστικές και χημικές
Η εξέλιξη των αναλογιών στα σύγχρονα επεξηγηματικά μοντέλα
Οι "απαρχές" της ιδέας για την ιεραρχική κλίμακα ή η μεγάλη αλυσίδα των έμβιων όντων
Η κληρονομιά που άφησε ο Πλίνιος
Μία τελεολογική θεώρηση παρούσα στο διηνεκές
2. Ο Μεσαίωνας και η αραβο-ισλαμική επιστήμη
-Επιστημονικές παραδοχές
Ο αραβο-ισλαμικός κόσμος
Ο Μεσαίωνας του δυτικού κόσμου
-Μία εξ αποστάσεως θεώρηση των παραδοχών
-Πόσο επίκαιρες παραμένουν οι παραδοχές;
Η ανάπτυξη των επιστημών δεν αποτελεί μία επίκτητη ιδιότητα
Οι απόκρυφες επιστημονικές συμβολές του Μεσαίωνα στην ανάπτυξη της επιστήμης
3. Η Αναγέννηση (16ος αι.)
-Επιστημονικές παραδοχές
Οι πρόοδοι της ανατομίας και της αναπαράστασης του ανθρώπινου σώματος
Τα εγχειρίδια της φυσικής ιστορίας
Η αλχημεία στην Ιατρική: από τον Παράκελσο ως τον Van Helmont
-Μία εξ αποστάσεως θεώρηση των παραδοχών
Η μόδα των νεκροτομών
Η θέση της αλχημείας στον κόσμο της επιστήμης
Οι μεταμορφώσεις στην κοινωνική οργάνωση των επιστημών
-Πόσο επίκαιρες παραμένουν οι παραδοχές;
Ας αποκαλύψουμε την πραγματική απόσταση που μας χωρίζει από το παρελθόν
Οι νέες τεχνολογίες ενίοτε είναι παράγοντες διάχυσης εσφαλμένων απόψεων
Η γήρανση ως το αποτέλεσμα δηλητηρίασης
4. Η Κλασική Εποχή (17ος αι.)
-Επιστημονικές παραδοχές
Η ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος
Η ανάπτυξη της πειραματικής ποσοτικής ανάλυσης
Η ανακάλυψη του μικροσκοπίου και ο επιστημονικός της αντίκτυπος
-Μία εξ αποστάσεως θεώρηση των παραδοχών
Η κυκλοφορία του αίματος δεν είναι ένα προφανές φαινόμενο
Το μηχανιστικό μοντέλο της ζωής και τα όριά του
Η ακατανόητη θεωρία της προδιαμόρφωσης (του προσχηματισμού)
Οι αόρατες και έμμεσες επιστημονικές αλλαγές της κλασικής περιόδου
-Πόσο επίκαιρες παραμένουν οι παραδοχές;
Με τι είδους μηχανές συγκρίνονταν τα έμβια όντα;
Τι έχει απομείνει από τη θεωρία του προσχηματισμού
Οι βιολόγοι πρέπει να αποδεχτούν την πολλαπλότητα των προσεγγίσεων
Η μεταφραστική ιατρική δεν συνιστά καινοτομία!
5. Ο Διαφωτισμός (18ος αι.)
-Επιστημονικές παραδοχές
Ο βιταλισμός
Ταξινόμηση: ο Λινναίος έναντι του Buffon
Η φυσιολογία της αναπαραγωγής
Το φαινόμενο της αναπνοής συνδέεται επιτέλους με μία λειτουργία
-Μία εξ αποστάσεως θεώρηση των παραδοχών
Οι μεταμορφώσεις του βιταλισμού
Η ταξινόμηση εναντίον της εξέλιξης
Η ταξινόμηση του ανθρώπινου είδους
Priestly και Lavoisier: συνέβαλαν μόνο με ένα πρώτο βήμα προς την ανακάλυψη του φαινομένου της αναπνοής
-Πόσο επίκαιρες παραμένουν οι παραδοχές;
Μία φυσική ταξινόμηση;
Η σύγκριση φυτών και ζώων
Ο Maupertuis, πατέρας της αυτο-οργάνωσης;
6. Ο 19ος αι. (Ι) Εμβρυολογία, Κυτταρική Βιολογία, Μικροβιολογία, Φυσιολογία
-Επιστημονικές παραδοχές
Η ενηλικίωση της εμβρυολογίας
Η γέννηση της κυτταρικής θεωρίας
Η ανάπτυξης της θεωρίας των μικροβίων
Η χρυσή εποχή της φυσιολογίας
-Μία εξ αποστάσεως θεώρηση των παραδοχών
Η καταγωγή της κυτταρικής θεωρίας
Οι επιστήμονες εγκλωβίστηκαν άραγε στις φιλοσοφικές τους πεποιθήσεις;
Η ένταση ανάμεσα στις χημικές εξηγήσεις και τις εξηγήσεις των δομικών μοντέλων
Εμβρυολογία: αναμένοντας την εξέλιξη;
1859: Annus mirabilis
7. Ο 19ος αι. (ΙΙ) θεωρία της Εξέλιξης, θεωρία της Κληρονομικότητας και της Οικολογίας [...]
8. 20ός αι. (Ι) Η διαφορετικότητα της Λειτουργικής Βιολογίας και η γέννηση της Μοριακής Βιολογίας
9. 20ός αι. (II) θεωρία της Εξέλιξης, Οικολογία, Ηθολογία
10. 20ός και 21ος αιώνας Μετά τις Συνθέσεις
Ιστορία της ΒιολογίαςMichel Morange
Μτφρ. Λαοκρατία Λάκκα
Utopia 2017
Σελ. 776, τιμή εκδότη €38,00
______________
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου